Boruta, podłaźniczka i „Halka”

W chwili obecnej lesistość Polski wynosi 29,6%, choć jeszcze pod koniec XVIII w. było to około 40% – nasi przodkowie mieli stały kontakt z drzewami na co dzień, cenili ich rozliczne właściwości i podchodzili do drzew z szacunkiem. Z lasu wychodzić miały różne demony i duchy, a on sam był miejscem tajemniczym i magicznym. Różnym drzewom przypisywano różne znaczenie i funkcje – dziś przyjrzymy się w skrócie roli i znaczeniu rodzimych gatunków drzew iglastych w kulturze, medycynie ludowej, obrzędowości i sztuce Polski.

Drzewa iglaste rosną na całej powierzchni Polski, choć niektóre dziko tylko np. w Tatrach (modrzew europejski). Najczęściej spotykana jest u nas sosna, a zaraz za nią (kolejność przypadkowa) świerk, jodła, modrzew i cis. Gałęzie sosnowe lub młode drzewka przystrajano i chodzono z nimi po domach życząc pomyślnego nowego roku. Stara sosna w samym centrum puszczy miałą być też domem Boruty, opiekuna lasu i zwierząt. Bardzo prawdopodobne jest też, że drewno sosnowe używane było w dawnych ceremoniach pogrzebowych. W późniejszych czasach uważano też, że sosnowa trumna jest gwarancją wiecznego spokoju i sprawia, że dusze nie chcą już wracać z zaświatów ani pociągać za sobą żywych. Sosnę uważano również za symbol męstwa, zdrowia i długowieczności.

Również świerk uważany był za drzewo o magicznych właściwościach – tak silnych, że dla ochrony noszona czasem przy pasie gałązki świerkowe (nazywane przez górali “smędziankami”). Nazywano go czasem “smerkiem”, “smrekiem”, a gałązki świerku lub jodły wkładano czasem zmarłym do trumny. Świerki miały chronić przed złymi mocami i przynosić szczęście – na Podhalu do dziś sądzi się te drzewa przy domach. Z kolei cis stanowić miał barierę przed urokami i nieszczęściami – kołki cisowe umieszczano w odrzwiach domu lub – w mniejszej postaci – wbijano w krowi róg po pierwszym ocieleniu się.

Drzewem o bogatej symbolice była także jodła – duma, pycha, potęga, odwaga, cierpliwość, odrodzenie, wierność czy też życie to tylko jedne z niektórych łączonych z tym drzewem symboli. To właśnie czubek jodły, świerku lub sosnowa gałąź służyły jako podłaźniczka – ozdoba wieszana w domu pod sufitem w czasie świąt Bożego Narodzenia – prekursorka dzisiejszej choinki. Jeśli chodzi zaś o modrzew, to u naszych przodków budził on ciekawość – iglaste drzewo, które wszakże gubi igły zimą. Miał on też wzmacniać siły witalne – symbolizował między innymi młodość i urodę.

Oprócz bycia źródłem ważnego surowca, jakim było – i jest – drewno – z dobrodziejstw drzew iglastych korzystano też w medycynie ludowej. Głównymi surowcami ziołoleczniczymi w przypadku drzew iglastych są igły, szyszki, pędy (najlepiej młode), żywica, kora i drewno. Dawniej wierzono, że np. popiół z sosnowych igieł uśmierzy ból zębów, a żywicę z modrzewia stosowano do leczenia odmrożeń. Współczesna nauka potwierdziła wiele z dobroczynnych właściwości drzew iglastych i mimo, że na bolące zęby nie kładziemy już sosnowego popiołu, to nadal możemy cieszyć się leczniczym działaniem preparatów przygotowanych na bazie surowców pozyskiwanych z takich drzew.

Sosna na przykład wykazuje właściwości odkażające, wykrztuśne, pomaga w leczeniu nieżytów górnych dróg oddechowych, ale też dolegliwości skórnych i nerwobóli. To ostatnie działanie ma także świerk, który dodatkowo używany jest w stanach zapalnych przewodu pokarmowego i kłopotach z oddawaniem moczu. Bogate w cenne substancje są także cis, jodła i modrzew. Cis zawiera substancje antynowotworowe, jodła wzmacniające, przeciwbólowe i przeciwzapalne – podobnie jak modrzew, który dodatkowo pełen jest związków o działaniu przeciwutleniającym, przeciwbakteryjnym czy też oczyszczającym.

Przy całym szeregu tak niezwykłych właściwości trudno się dziwić, że drzewa te stały się inspiracją dla wielu dzieł literatury i sztuki – w przypadku obrazów często w wydaniu zimowym. Malowali je między innymi Maksymilian Gierczewski (“Sosny”), Franciszek Kostrzewski (“Ostatnie sosny”), Józef Pieniążek (“Sosny na brzegu puckim”), Leon Wyczółkowski (“Sosna obłamana”), Antoni Wippel (“Świerki w górach”), Mieczysław Filipkiewicz (“Świerki w śniegu”) czy Władysław Skoczylas (“Jodły w śniegu”).

Świerki lub świerkowe gałęzie do dziś nazywa się „świerczyną”

O sosnach pisali m. in. Teofil Lenartowicz (“Był pagórek piaszczysty, na nim każdej wiosny/złociły się dziewanny i szumiały sosny”), Juliusz Słowacki (poemat “Godzina myśli”), Stanisław Witwicki, Bronisława Orłowska, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Stanisław Żeromski (rozdarta sosna w “Ludziach bezdomnych”) i Władysław Reymont (“Chłopi”). Jodła zasłużyła na wzmiankę w operze “Halka”, modrzew w swoich wierszach wspominali Jan Brzechwa i Jerzy Harasymowicz, a świerk upamiętniony został choćby w słowach znanej wielu Polakom pieśni “Góralu, czy ci nie żal?”

Wszystko, o czym wspomniałam dzisiaj to jedynie wycinek przebogatego dziedzictwa związanego z obecnością drzew iglastych na ziemiach polskich. Nie sposób zmieścić wszystkiego na tak małej przestrzeni jaką są dwa wpisy, dlatego też zachęcam Państwa do samodzielnego poszerzenia wiedzy w tym zakresie. W sobotę chciałabym Państwu zaproponować zaś wspólne robienie wianka właśnie z gałązek drzew i krzewów iglastych oraz dowolnie wybranych przez Państwa dodatków. Proszę się też zaopatrzyć w kilka bezlistnych i giętkich gałązek na podstawę oraz nożyczki i sznurek, najlepiej jutowy lub bawełniany – zrobimy wianek bez użycia materiałów sztucznych. Do zobaczenia na Facebooku Kwietnik Polski w sobotę o 11:00.

*Zrealizowano w ramach programu stypendialnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego #kulturawsieci*

____________________________________________________________________________________________________

Źródła:

https://www.lasy.gov.pl/pl/nasze-lasy/polskie-lasy

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lasy_w_Polsce

https://pl.wikipedia.org/wiki/Modrzew_europejski

https://pl.wikipedia.org/wiki/Cis_pospolity

Drzewa w obrzędowości Słowian

https://biovedaherbs.pl/_blog/21-Swierk_pospolity.html

https://kudypy.olsztyn.lasy.gov.pl/aktualnosci/-/asset_publisher/uj7xu8xgEp4Z/content/poznaj-nasze-drzewa-swierk-pospolity/pop_up

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pod%C5%82a%C5%BAniczka

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jod%C5%82a_pospolita