W poprzednim, wtorkowym wpisie, mogliście Państwo przeczytać, że głóg (nazwą tą będę określać zamiennie rodzime dla Polski gatunki głogu jednoszyjkowego i dwuszyjkowego) był jedną z tych roślin, które zajmowały ważne miejsce w kulturze ludowej Polski. Świadczyć o tym mogą choćby nadawane mu licznie różnorakie regionalne nazwy, takie jak na przykład: babidupa, babia mąka, babi ząb, kolidupa, bólimączka, kulasza, barania gruszka, rajskie jabłka, cierń, głót, głuch, głuw, swerbyhuz i wiele, wiele innych. Warto dodać, że głóg często nazwy te dzielił z dziką różą, jako, że w niektórych regionach nie rozróżniano tych dwóch rodzajów roślin, jak również i gatunków głogu. Sam “głóg”, jak podaje Łukasz Łuczaj, jest zaś nazwą pochodzenia słowiańskiego i ma bliskie odpowiedniki w innych językach słowiańskich.
Wraz z tą mnogością nazw wiąże się także mnogość symboli i znaczeń, w jakie obrósł głóg. I tak, owoce głogu zbierane były przez panny – parzysta ich liczba oznaczała rychłe zamążpójście – ale sadzono je także przy grobach, zwłaszcza zbrodniarzy i samobójców, oraz tych nieboszczyków, których podejrzewano, że mogą chcieć nękać żywych po swojej śmierci, ponieważ jako kolczaste krzewy miały one odstraszać złe duchy i chronić przed złymi mocami. Wierzono także, że głóg chroni również przed wampirami i strachami – wkładanie gałązek do dziecięcej kolebki miało uchować je przed takimi zagrożeniami. Obfite owocowanie tych krzewów miało zapowiadać ostrą zimę, a one same dawać ochronę przed czarownicami (jeśli gałęzie zerwano w wigilię świętego Jana) i uderzeniami piorunów na terenach, na których zostały posadzone. W tym celu palono także w czasie burzy poświęcone uprzednio w Wielką Sobotę i opalone nad ogniem gałązki głogu. W tradycji chrześcijańskiej głóg symbolizuje zaś nadzieję i ostrożność.
Oczywiście, mnogość zastosowań głogu nie ograniczała się tylko do obszaru obrzędowości. Jego właściwości zdrowotne od dawna znane były w ziołolecznictwie i medycynie ludowej. I choć dawne wierzenia – jak choćby to, że zjedzenie owoców głogu w Wigilię Bożego Narodzenia chronić miało przed bólem ust, przed wieczerzą wigilijną przed bólem gardła w nadchodzącym roku, a nacieranie nimi klatki piersiowej u dzieci przynieść miało dobry sen – nie znalazły naukowego potwierdzenia, to wiele innych, prozdrowotnych zastosowań głogu, zostało udowodnionych w licznych badaniach – najważniejszym, choć nie jedynym z nich, jest niewątpliwie rola, jaką odgrywa głóg w leczeniu chorób krążenia.
Owoce (oraz kwiaty) głogu są dobrym źródłem polifenoli, soli mineralnych i witamin. Udowodniono, że ekstrakty z głogu mają pozytywny wpływ na poziom cholesterolu i trójglicerydów we krwi, obniżają ciśnienie, poprawiają ukrwienie mięśnia sercowego i zwiększają siłę jego skurczu. Co więcej, polifenole to także antyoksydanty, co oznacza, że głóg pomoże nam także w walce z wolnymi rodnikami, które sprzyjają powstawaniu różnych chorób zapalnych, nowotworów czy cukrzycy. Wysoka zawartość witamin i soli mineralnych sprawi zaś, że głogowe przetwory sprawdzą się również przy przeziębieniach i stanach przemęczenia czy nawet wyczerpania organizmu. Jak każdy surowiec zielarski głóg ma także skutki uboczne, choć zwykle nie są one dotkliwe – nie zaleca się stosowania go przez osoby z niskim ciśnieniem krwi i przyjmujące wybrane leki na serce – spożywanie preparatów z głogu należy skonsultować ze swoim lekarzem prowadzącym.
Oprócz właściwości leczniczych, głóg był także rośliną cenioną w kuchni – owoce jedzono zarówno na surowo, jak i robiono z nich powidła, wina, syropy i nalewki – oraz w stolarstwie. Mimo, iż jest to drewno trudne w obróbce z uwagi na wysoką gęstość, to wykonane z niego przedmioty są bardzo trwałe i służyć mogą użytkownikom przez długie lata, stąd często spotyka się wykonane z niego rzeźby, ale też i narzędzia i inne przedmioty codziennego użytku. Także i w przyrodzie głóg odgrywa niebagatelną rolę – podobnie jak w przypadku jarzębiny, owoce głogu są pokarmem dla wielu gatunków ptaków. Jako roślina odporna na zanieczyszczenia i niekorzystne warunki, a do tego ozdobna, jest on również znakomitym krzewem do nasadzeń – należałoby wtedy rozważyć wybór któregoś z gatunków rosnących w Polsce rodzimie.
Wszystkie te właściwości nie zaskarbiły głogowi jednak tak ważnego miejsca w sztuce, jakim cieszą się choćby kwiaty polne czy słoneczniki. Choć w malarstwie polskim nie znajdziemy wielu przedstawiających tę roślinę dzieł, to podziwiać go możemy m.in. na obrazach “Kwiat głogu” Wlastimila Hofmana oraz “Gałąź głogu” i “Gałązka głogu” Błażeja Iwanowskiego. Nieco więcej szczęścia ma on w literaturze, w tym również w poezji – o głogu w swoich wierszach wspominają choćby Józef Czechowicz w wierszu “Natura człowiecza” oraz Franciszka Arnsztajnowa w “Pożegnaniu słowika” – ale też Maria Konopnicka w “Krasnoludkach i sierotce Marysi”, “Naszych kwiatach” i “Na obczyźnie”, Bolesław Prus w “Anielce” czy też Władysław Reymont w “Chłopach”.
Na naszym sobotnim spotkaniu na żywo podam Państwu kilka przepisów na to, jak samodzielnie możemy przygotować w domu przetwory z głogu, abyśmy mogli cieszyć się ich leczniczymi właściwościami. Do zobaczenia na Facebooku Kwietnik Polski w sobotę o 11:00.
*Zrealizowano w ramach programu stypendialnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego #kulturawsieci*
_____________________________________________________________________________________________________
Źródła:
Arakelyan, Hayk. (2019). Health Benefits and Side Effects of Hawthorn.
Dahmer, Stephen & Scott, Emilie. (2010). Health Effects of Hawthorn. American family physician. 81. 465-8.
Han, Jun & Tan, De & Liu, Guang-Chun. (2011). Hawthorn – A Health Food. Applied Mechanics and Materials. 140. 350-354. 10.4028/www.scientific.net/AMM.140.350.
Łuczaj, Łukasz & Oklejewicz, Krzysztof & Nowak, Kazimierz & Pirożnikow, Ewa. (2008). Ludowe nazwy głogów (Crataegus) i róż (Rosa) w Polsce od końca XIX w. do czasów obecnych. Rocznik Dendrologiczny.
Kujawska, Monika & Łuczaj, Łukasz & Sosnowska, Joanna & Klepacki, Piotr. (2016). Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Słownik Adama Fischera.
Rigelsky, Janene & Sweet, Burgunda. (2002). Hawthorn: Pharmacology and therapeutic uses. American journal of health-system pharmacy : AJHP : official journal of the American Society of Health-System Pharmacists. 59. 417-22. 10.1093/ajhp/59.5.417.
Szmuc, Joanna. „Społeczeństwo wobec przyrody – związki przyrody z człowiekiem w zwyczajach ludowych w Polsce i wybranych krajach Europy”, „Przegląd Przyrodniczy”, XXIX, 4 (2018), s. 114-140.
http://www.ogrody.orzysz.org.pl/zabawa/s_symbolika.htm
https://pl.wikipedia.org/wiki/G%C5%82%C3%B3g
https://www.muzeum-radom.pl/gazeta-kufer/rola-roslin-w-zwyczajach-funeralnych-wsi-polskiej/1218
https://www.plantago-sklep.pl/blog/glog-crataegus-l-wykorzystanie-w-fitoterapii
http://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/etnografia-lubelszczyzny-ludowe-wierzenia-o-domu
https://www.zielnikjagi.pl/glog-na-sercowe-sprawy
https://www.lasy.gov.pl/pl/informacje/aktualnosci/czerwona-ozdoba-lasow